Οι πεταλούδες της Κεφαλονιάς

Εικόνα 1. Η πεταλούδα Maniola jurtina από την περιοχή Αμμουδαρές Ληξουρίου

Οι πεταλούδες με την μορφή που συνήθως τις γνωρίζουμε, δηλαδή ως τέλεια έντομα (Εικόνα 1), ικανά να πετούν και να αναπαράγονται, ζουν μικρό χρονικό διάστημα και κάθε χρονιά εμφανίζονται ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν. Η αβεβαιότητα αυτή υποχρεώνει σε πολλές και αλλεπάλληλες επισκέψεις σε κάθε βιότοπο της Κεφαλονιάς, έως ότου εντοπιστεί το αναζητούμενο είδος στην κατάλληλη περίοδο της ζωής του.

Εικόνα 2. Η πεταλούδα Hipparchia volgensis delattini από τον Εθνικό Δρυμό Αίνου.

Οι πεταλούδες γενικά δεν μπορούν να ρυθμίσουν την θερμοκρασία του σώματός τους, αλλά βασίζονται στην θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Έχει αποδειχθεί ότι συλλέγουν ηλιακή ακτινοβολία και έτσι η θερμοκρασία του σώματός τους αυξάνει. Το σκούρο καφέ χρώμα της επιφάνειας των φτερών μερικών ειδών πεταλούδων, όπως π.χ. της Hipparchia volgensis delattini (Εικόνα 2), ενδημικής πεταλούδας της Ευρώπης, που εντοπίστηκε στο Όρος Ρούδι του Εθνικού Δρυμού Αίνου, πιστεύεται ότι χρησιμεύει στο να επιταχύνεται η αύξηση της θερμοκρασίας του εντόμου, καθώς η ηλιακή ακτινοβολία συλλέγεται με γρήγορο ρυθμό και έτσι οι πεταλούδες αυτές δραστηριοποιούνται για μικρότερο χρονικό διάστημα. Επίσης, η πεταλούδα του είδους Pararge aegeria (Εικόνα 3), υπερασπίζεται τις ακτίνες φωτός, που εισέρχονται από τα ξέφωτα και από τα φυλλώματα των δένδρων της κεφαλληνιακής Ελάτης, διώχνοντας κάθε άλλη πεταλούδα, που θα έρθει με σκοπό να την διώξει από την προνομιούχο θέση που έχει καταλάβει.

Εικόνα 3. Η πεταλούδα του είδους Pararge aegeria, υπερασπίζεται την θέση της έναντι οποιοδήποτε άλλου εισβολέα.

Με τη Δύση του ηλίου, οι πεταλούδες ολοκληρώνουν τον ημερήσιο κύκλο δραστηριοτήτων τους, διαλέγοντας ένα κατάλληλο μέρος για να περάσουν την νύχτα. Η σχισμή ενός βράχου, το κάτω μέρος των φύλλων, τα άνθη των φυτών, οι βλαστοί των θάμνων, οι κορμοί των δένδρων ή απλά το έδαφος αποτελούν τα καταλληλότερα μέρη που χρησιμοποιούνται από τις πεταλούδες ως καταφύγιο. Οι πεταλούδες π.χ. της οικογένειας των Lycaenidae περνούν την νύχτα, συνήθως, σε έναν βλαστό με το κεφάλι προς τα κάτω. Όλα τα είδη κλείνουν τα φτερά τους για να περιορίσουν την νυχτερινή υγρασία να απλωθεί στην επιφάνεια των φτερών τους (Παμπέρης, 2009).

Οι πεταλούδες, όταν αναπαράγονται παραμένουν κολλημένες σαν ένα σώμα και δεν αποχωρίζονται μέχρι την ολοκλήρωση της γονιμοποίησης. Υπάρχει ένας ξεχωριστός λόγος, που καθιερώνει τον ασυνήθιστα μεγάλο χρόνο αναπαραγωγής. Το αρσενικό κατασκευάζει κατά την διάρκεια αυτού, στο κάτω μέρος της κοιλιάς του θηλυκού, μια κεράτινη προεξοχή, που εμποδίζει το θηλυκό να ζευγαρώσει για δεύτερη φορά. Αυτή η κατασκευή ονομάζεται από τους επιστήμονες «sphragis» από την ελληνική λέξη σφραγίς (Παμπέρης, 2009). Στην Κεφαλονιά, καταγράφηκε για πρώτη φορά, άτομα του είδους Vanessa cardui (Εικόνα 4) να παραμένουν στο νησί κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και να αναπαράγονται. Αυτό σημαίνει ότι το είδος αυτό αφήνει πιθανόν αυγά και στην Κεφαλονιά και ότι μερικά άτομα που παρατηρούνται νωρίς (π.χ. τον Ιανουάριο) του επόμενου χρόνου δεν προέρχονται από την ετήσια μετανάστευση της (από την Αφρική), αλλά από άτομα που έχουν περάσει (ως αυγά, κάμπιες, χρυσαλίδες) τον χειμώνα στην Κεφαλονιά (Μαρούλης & Ξανθάκης, 2015).

Εικόνα 4. Άτομα του είδους Vanessa cardui παραμένουν κατά τους θερινούς μήνες στην Κεφαλονιά και αναπαράγονται.

Δύο λευκοκίτρινες πεταλούδες του είδους Pieris brassicae ζευγαρώνουν πάνω σε θάμνο στην Λιμνοθάλασσα του Κουτάβου (Εικόνα 5). Είναι και οι δύο λευκοκίτρινες με σκιασμένα καφέ μαύρα τα νεύρα των φτερών. Τα νεύρα ή νευρώσεις των φτερών είναι αγγεία που εκτός των άλλων κάνουν τα φτερά ικανά για πτήση, δίνοντάς τους την αναγκαία μηχανική σταθερότητα. Στα νεύρα ακουμπούν οι δύο μεμβράνες των φτερών, που συγκροτούν την πάνω και την κάτω επιφάνεια τους. Πάνω στις επιφάνειες αυτές βρίσκονται τριχίδια, που έχουν το αδέσμευτο άκρο τους σχηματοποιημένο, σαν “λέπια”. Το όνομα Lepidoptera έχει δοθεί από τους επιστήμονες για τις πεταλούδες και τις νυχτοπεταλούδες, επειδή όλες τους έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά “λέπια” στα φτερά. Κάθε τρίχα έχει και διαφορετικό χρώμα, γενετικά καθορισμένο για κάθε ένα είδος (αλλά και ατομικά διαφοροποιημένο σε κάθε ένα άτομο του είδους) και έτσι σχηματίζονται τα διαφορετικά σχέδια των χρωμάτων και σημαδιών στα φτερά του κάθε είδους (Παμπέρης, 2009).

Εικόνα 5. Αναπαραγωγή του είδους Pieris brassicae στην Λιμνοθάλασσα του Κουτάβου το μήνα Οκτώβριο

Οι πεταλούδες βρίσκονται όπως όλα τα έντομα σε στενή σχέση με το χώρο τους και με την έννοια της “κατοικίας” (Εικόνα 6), αλλά και με την έννοια του φυτού ή των φυτών με το οποίο τρέφονται οι κάμπιες τους, του φυτού “ξενιστή”, όπως λέγεται. Πολλές πεταλούδες έχουν “ξενιστή” διάφορα είδη χλωρίδας, π.χ. του γένους Urtica sp., Lonicera sp. κ.λ.π. Οι πεταλούδες, αφήνουν τα γονιμοποιημένα αυγά είτε σε αυτά τα είδη, είτε στο έδαφος. Οι μικρές προνύμφες (κάμπιες), που θα βγουν απ’ αυτά θα τραφούν από τα φύλλα των ειδών αυτών, θα μεγαλώσουν, θα μεταμορφωθούν κατόπιν σε χρυσαλλίδες κι απ’ αυτές θα βγούνε μετά από ένα περίπου χρόνο, δηλαδή το επόμενο καλοκαίρι, τα τέλεια άτομα, δηλαδή οι πεταλούδες (Παμπέρης, 2009).

Εικόνα 6. Η πεταλούδα του είδους Papilion machaon τρέφεται πάνω σε άνθος.

Οι προβοσκίδες μιας ομάδας πεταλούδων της οικογένειας των Lycaenidae βυθίζονται στα σωληνόμορφα άνθη για να απομυζήσουν το νέκταρ. Ευνοούν έτσι την γονιμοποίηση των ειδών της χλωρίδας, καθώς μεταφέρουν την γύρη από τα αρσενικά στα θηλυκά όργανα του άνθους. Στα άνθη του είδους Thymus holosericeus στο Όρος Ρούδι του Εθνικού Δρυμού Αίνου, τους καλοκαιρινούς μήνες συναθροίζονται πολλά και διαφορετικά είδη πεταλούδων. Φανταχτερές πεταλούδες του είδους Argynnis paphia μαζί με τις πεταλούδες του είδους Gonepteryx cleopatra και Iphiclides podalirius. Στη φυλλωσιά των θάμνων τους είδους Quercus coccifera μπορεί να παρατηρήσει ολόκληρα σμήνη από το είδος Neozephyrus quercus. Επίσης, στα λιβάδια της Κεφαλονιάς παρατηρούνται τα είδη: Lasiommata megera, Lasiommata maera, Colias croceus, Spialia orbifer, Satyrium ilicis, Lampides boeticus κ.α. Σε κορμούς δέντρων δύσκολα διακρίνονται, λόγω χρωματικού μιμητισμού τα είδη του γένους Hipparchia syriaca, Hipparchia fatua (Εικόνα 8) και Hipparchia statilinus.

Εικόνα 7. Η πεταλούδα Nymphalis polychloros με τα εκπληκτικά χρώματά της.

Στο Όρος Ρούδι του Εθνικού Δρυμού Αίνου ανάμεσα στο πετρώδες έδαφος, σκοτεινές σκουρόχρωμες κηλίδες, προδίδουν μερικές από τις πιο φανταχτερές πεταλούδες που υπάρχουν. Η πεταλούδα Nymphalis polychloros έχει την κάτω επιφάνεια των φτερών μαύρη με σκούρες γραμμές και όταν στέκεται παρουσιάζει μαύρο χρώμα, κρατώντας κλειστά τα φτερά. Όταν πλησιάσεις αρκετά, αντιδρά και χαρακτηριστικά αστραπιαία τα ανοίγει και τα ξανακλείνει παρουσιάζοντας στον εισβολέα τα εκπληκτικά χρώματα της άνω επιφάνειας των φτερών. Πολλαπλά μαύρα “μάτια” διακοσμούν τα τέσσερα φτερά της με μπλε και μαύρες περιοχές μέσα σ’ ένα γενικό πορτοκαλί χρωματισμό (Εικόνα 7). Η πεταλούδα “μεταμορφώνεται”, ανοίγοντας τα φτερά της, σ’ ένα φοβερό επικίνδυνο ζώο με απειλητικά “μάτια”. Ο εισβολέας (συνήθως ένα πουλί) ξαφνιάζεται και απομακρύνεται νομίζοντας ότι κινδυνεύει από το ασυνήθιστο αυτό ζώο, που αιφνίδια παρουσιάστηκε εκεί που πριν υπήρχε η σκοτεινή μορφή και έτσι η πεταλούδα διαφεύγει τον κίνδυνο και δεν γίνεται τροφή του πουλιού.

Οι φυσικοί εχθροί, όμως, δεν αποτελούν πραγματικό κίνδυνο για την ζωή των πεταλούδων της Κεφαλονιάς. Η υποβάθμιση του δάσους της κεφαλληνιακής Ελάτης στον Εθνικό Δρυμό Αίνου, η μείωση της βιοποικιλότητας, η εγκατάλειψη των παραδοσιακών καλλιεργειών στο νησί, οι πυρκαγιές, η χρήση εντομοκτόνων, οι λαθρουλοτομίες, αποτελούν τις πιο σημαντικές απειλές για τις πεταλούδες. Για την προστασία των πεταλούδων, ιδιαίτερα εκείνων που είναι σπάνιες ή ενδημικές, και οι οποίες είναι περιζήτητες από συλλέκτες. εφαρμόζονται οι διατάξεις του Π.Δ. 67/1981 “Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας κ.τ.λ.”.

Σήμερα στην Ελλάδα ζουν τουλάχιστον 3.049 είδη της οικογένεια Lepidoptera (ημερόβια και νυχτόβια). Eξ’ αυτών ημερόβια είναι ορισμένα Heterocera (νυχτοπεταλούδες) και όλα τα Rhopalocera (πεταλούδες). Οι πεταλούδες αριθμούν τουλάχιστον 235 είδη (Παμπέρης, 2009). Η σύνθεση των λεπιδοπτέρων της Κεφαλονιάς είναι άμεσα συνδεδεμένη με την γεωλογική ιστορία της νήσου. Πολλοί εντομολόγοι χαρακτηρίζουν τις πεταλούδες ως “ζωντανά απολιθώματα”, καθώς μεταφέρουν στην εποχή μας στοιχεία της γεωλογικής ιστορίας των περασμένων χρόνων.

Οι πεταλούδες της Κεφαλονιάς έχουν μελετηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό μέχρι σήμερα. Η πρώτη μελέτη για τα λεπιδόπτερα της Κεφαλονιάς έγινε από τον Gaskin (1996), ο οποίος σε ολόκληρη την Κεφαλονιά κατέγραψε 35 είδη. Η πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για την εντομοπανίδα της Κεφαλονιάς έχει γίνει από την Ευθυμιάτου-Κατσούνη (2006), η οποία στην έρευνα της έχει καταγράψει 35 είδη Λεπιδόπτερων. Επίσης, Οι Μαρούλης & Ξανθάκης (2015), έχουν πρόσφατα επιβεβαιώσει στην Κεφαλονιά την υπάρξει 31 ειδών Πεταλούδων από τις περιοχές της Παλικής και του Εθνικού Δρυμού Αίνου. Τέλος, ο Παμπέρης (2009), φωτογράφος πεταλούδων και συγγραφέας του εξαιρετικού βιβλίου “Οι Πεταλούδες της Ελλάδας” μας ανέφερε μετά από προσωπική επικοινωνία ότι στη Κεφαλονιά ενδημούν 63 είδη, που ανήκουν σε πέντε μεγάλες οικογένειες: Papilionidae με 4 είδη, Pieridae με 12 είδη, Lycaenidae με 17 είδη, Nymphalidae με 23 είδη και η Hesperiidae με 7 είδη.

Εικόνα 8. Η πεταλούδα Hipparchia fatua από Αμμουδαρές Παλικής.

Από τις πεταλούδες της Κεφαλονιάς, δύο είδη, η Hipparchia fagi και η Hipparchia volgensis delattini είναι ενδημικά της Ευρώπης. Επίσης, τρία είδη, τα Pseudophilotes vicrama, Thymelicus acteon και Hipparchia statilinus υπάγονται σε καθεστώς απειλής σύμφωνα με την Παγκόσμια Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN - Δείκτης NT: NearThreatened). Ο συνολικός κατάλογος των πεταλούδων της Κεφαλονιάς παρουσιάζεται στον παρακάτω Πίνακα Ι (Παμπέρης, 2009).

 Πίνακας Ι. Κατάλογος Πεταλούδων που ενδημούν στο νησί της Κεφαλονιάς.

Α/Α	Είδος
PAPILIONIDAE
1	Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758)
2	Papilio machaon (Linnaeus, 1758)
3	Papilio alexanor (Esper 1799)
4	Zerynthia polyxena (Denis & Schiffermüller, 1775)
PIERIDAE
5	Aporia crataegi (Linnaeus, 1758)
6	Pieris brassicae (Linnaeus, 1758)
7	Pieris rapae (Linnaeus, 1758)
8	Pieris ergane (Geyer, 1828)
9	Pontia edusa (Fabricius 1777)
10	Euchloe ausonia (Hubner, 1805)
11	Anthocharis cardamines (Linnaeus, 1758)
12	Colias crocea (Geoffroy, 1785)
13	Gonepteryx rhamni (Linnaeus, 1758)
14	Gonepteryx cleopatra (Linnaeus, 1767)
15	Gonepteryx farinosa (Zeller, 1847)
16	Leptidea sinapis (Linnaeus, 1758)
LYCAENIDAE
17	Danaus chrysippus (Linnaeus, 1758)
18	Neozephyrus quercus (Linnaeus, 1758)
19	Satyrium ilicis (Esper, 1779)
20	Satyrium spini (Schiffermüller, 1775)
21	Callophrys rubi (Linnaeus, 1758)
22	Lycaena flaeas (Linnaeus, 1761)
23	Lampides boeticus (Linnaeus, 1767)
24	Leptodes pirithous (Linnaeus, 1767)
25	Celastrina argiolus (Linnaeus, 1758)
26	Cupido minimus (Fuessly, 1775)
27	Glaucopsyche alexis (Poda, 1761)
28	Pseudophilotes vicrama (Moore, 1865)
29	Aricia agestis (Denis & Schiffermuller, 1775)
30	Polyommatus icarus (Rottemburg, 1775)
31	Polyommatus thersites (Cantener, 1835)
32	Cacyreus marshalli (Butler, 1897)
33	Charaxes jasius (Linnaeus, 1767)
NYMPHALIDAE
34	Limenitis reducta (Staudinger, 1901)
35	Nymphalis antiopa (Linnaeus, 1758)
36	Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758)
37	Vanessa atalanta (Linnaeus, 1758)
38	Vanessa cardui (Linnaeus, 1758)
39	Polygonia egea (Cramer, 1775)
40	Argynnis paphia (Linnaeus, 1758)
41	Issoria lathonia (Linnaeus, 1758)
42	Melitaea didyma (Esper, 1778)
43	Melanargia larissa (Geyer, 1828)
44	Hipparchia syriaca (Staudinger, 1871)
45	Hipparchia fagi* (Scopoli, 1763)
46	Hipparchia senthes (Fabricius, 1807)
47	Hipparchia volgensis delattini* (Mazochin-Porshnjakov, 1952)
48	Hipparchia fatua (Freyer, 1844)
49	Hipparchia statilinus (Hufnagel, 1766)
50	Maniola jurtina (Linnaeus, 1758)
51	Hyponephele lupina (Costa, 1836)
52	Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758)
53	Pararge aegeria (Linnaeus, 1758)
54	Lasiommata megera (Linnaeus, 1767)
55	Lasiommata maera (Linnaeus, 1758)
56	Kirinia roxelana (Cramer, 1777)
HESPERIIDAE
57	Spialia orbifer (Hübner, 1823)
58	Muschampia proto (Ochsenheimer, 1816)
59	Carcharodus alceae (Esper, 1780)
60	Carcharodus orientalis (Reverdin, 1913)
61	Thymelicus acteon (Rottemburg, 1775)
62	Thymelicus sylvestris (Poda, 1761)
63	Gegenes pumilio (Hoffmannsegg, 1804)

* Πεταλούδες ενδημικές της Ευρώπης

Η καταγραφή των λεπιδόπτερων της Κεφαλονιάς και ειδικότερα του Εθνικού Δρυμού Αίνου, υλοποιήθηκε από τον Δρ. Μιχαήλ Ξανθάκη, Συντονιστή του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου σε συνεργασία με το Προσωπικό Επόπτευσης/Φύλαξης του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου. Η καταγραφή των Πεταλούδων της Παλικής έγινε από τον Χρήστο Μαρούλη, Μηχανικό Αυτοματισμού & Φωτογράφο Άγριας Ζωής.

Θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στους κ. Λάζαρο Παμπέρη, Συγγραφέα του Βιβλίου “Οι Πεταλούδες της Ελλάδας”, στον κ. Άγη Παλιούρα και κ. Παναγιώτη Ζέρβα, Δασοπόνο, για τη βοήθεια τους στην αναγνώριση των πεταλούδων της Κεφαλονιάς.

Βιβλιογραφία

Ευθυμιάτου-Κατσούνη Ε. Ν. 2006. Συμβολή στην έρευνα της βιοποικιλότητας Κεφαλονιάς-Ιθάκης (Ιόνιοι Νήσοι). Μεταπτυχιακή Διατριβή. Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων. Αγρίνιο. σελ. 323.

Gaskin D. E. 1996. Hesperidoidea and Papillionoidea of the Ionian Island of Kefalonia, Greece: Additional species and a review of faunal components (Lepidoptera). - Nota lepid. 18 (3/4): 213-223.

Μαρούλης Χ. & Ξανθάκης Μ. 2015. Συμβολή στην Καταγραφή της Εντομοπανίδας της Κεφαλονιάς. Στα Πρακτικά του 17ου Πανελληνίου Δασολογικού Συνεδρίου, Αργοστόλι Κεφαλονιά, 4-7 Οκτωβρίου.

Παμπέρης Λ. Ν. 2009. Οι Πεταλούδες της Ελλάδας. ΚΟΑΝ, Αθήνα.